Kışın yapraklarını döken boylu ağaçlardır. Sürgünleri pseudo-terminal tomurcukludurlar. Yan tomurcuklar, sürgünlere iki sıralı sarmal (almaşlı) dizilmişlerdir.
Tomurcuklar, yumurtamsı-konik biçimindedir ve külah gibi tek bir pulla örtülmüştür. Yaprak dökümüne ladar tomurcuklar, yaprak sapları tarafından gizlenmiştir. Yaprak sapı izi dar bir şerit halinde, bir yüzük gibi tomurcuğun etrafını çevreler, böbrek şeklindeki kulakçıkların dökümünden sonra, sürgün üzerinde, çizgi halinde çepeçevre bir iz bırakır.
Yaşlı gövdelerin kabuklarının dış kısmı, geniş levhalar halinde veya küçük pullar halinde çatlaklıdır. Uzun saplı yapraklar 3-7 loplu, lopların kenarı kaba dişli veya ikinci derecede tali lopcuklu **** ender olarak tam kenarlıdır. yaprak ayasıda ışınsal damarlıdır.
Çiçekler bir cinsli, bir evcikli anemogamdır. Erkek ve dişi çiçekler ayrı ayrı topaç gibi başçık halinde kurullar oluştururlar.Küremsi bu kurullar ayrıca ortak, uzun bir eksende birkaçı bir arada bulunurlar.Erkek çiçekte çanak ve taç 3-8 parçalıdır. Etaminde aynı sayıdadır, etaminler çok kısa filamentlidir ve konnektif peltat bir pul şeklindedir.(Şemşiye benzeri bir pul ve altında etaminler yer almıştır.) Dişi çiçeklerin de çanak ve taç yaprakları 3-8 parçalıdır. Ovaryum 3-8 karpelden oluşur, uzun bir stilusu vardır. Stilusun iç tarafı stigma görevini üstlenmiştir. Meyve nustur. Toplu meyvenin küçük nusları dip tarafından uzun tüylerle sarılmıştır. Mürekkep meyve olgunlaştıktan sonra sonbahar ve kış ayları içerisinde dağılır. Meyveler, rutubetli mineral toprakta kolayca çimlenebilir. Genç yaşlardan itibaren hızlı bir büyüme yaparlar ve çok kalın çaplara ulaşır, Ulu ağaç halini alırlar, 500-600 yıl yaşarlar. Zamanla kalınlaşan gövdelerin içi çürüyüp, boşaldığı (kovuklaştığı) halde yaşamlarına devam ederler. Kütük sürgünü verme özelliğine sahiptirler.
Dere, nehir kenarlarını, vadi içlerini, taban suyu yüksek düzlükleri tercih ederler. Fazla derine gitmeyen, yüzeysel, geniş bir kök sistemi oluştururlar. Hava kirliliğine ve gaz zararlılarına karşı dayanıklıdırlar. Odunları dağınık-büyük traheli gruptandır, özışınları geniş ve uzundur. Son yıllarda kağıt endüstrisinde kullanılmaktadır, iyi cila kabul eder.
ÇINAR AĞACI ÖZELLİKLERİ
- Kökleri sağlam, dalları dağınık ve kalındır.
- Kirli havayı emme özelliğine sahiptir.
- Üstleri yaygın ve geniştir.
- Dökülen yaprakların uçları sivri ve dişli, dipleri ise yuvarlaktır.
- Kütük sürgünü verme özelliğine sahiptir.
- Çok hızlı bir şekilde büyüme özelliği vardır.
- Ömürleri çok uzundur.
- Yaşlı çınarların içleri çürüdüğü halde yaşamlarını devam ettirme özelliği vardır.
- Her türlü toprakta yetişebilmektedir.
- Dört mevsimde dikilebilmektedir.
Önemli Türleri
Doğu Çınarı, Kavlağan (Platanus Orientalis L.)
Çok kalın ve kısa gövde üzerinden yukarı ve yanlara doğru kalın dallar salan, geniş tepeli, ulu ağaçlardır. Yaşlı gövdelerde kabuk, küçük pullar halinde derin çatlaklı olup, gövde üzerinde uzun süre dökülmeden kalabilir. 3-5(7) loplu yapraklar derin parçalıdır. Loplar arasındaki oyuntular (sinuslar) dar açılıdır, ayanın ortalarına kadar, hatta yaprak sapına yakın gelecek biçimde içeri girmiştir. Loplar dar uzundur, kaba dişli veya tam kenarlıdır. Yaprak ayası 11-18 x 12-24 cm boyutlarındadır. Yaprak sapları 2,5-7 cm uzunluğundadır. Meyvelerden 3-6(-7) tanesi uzun bir sap (13-19 cm) üzerinde bir arada asılı kalırlar.
Vatanı, Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya’dır. Yurdumuzda İç Anadolu ve kısmen Kuzeydoğu Anadolu hariç, deniz seviyesinden 1100 metre yüksekliklere kadar çok yaygındır, dere boylarında, nehir kenarlarında, nehir deltasında, sızıntılı ve çakıllı yamaçlar üzerinde bulunur. Tohumlarının çimlenme yüzdesi yüksektir. Rutubetli mineral topraklarda kolaylıkla çimlenebilir. Şehir ve kasabalarda yol ve caddelerin kenarlarına dikilmektedir.
Ülkemizde yapraklı ağaçlar arasında en büyük çapa ulaşmış, ağaç türlerinden birisidir. Bursa’da göğüs çevresi 16 metre olan Çınarlar mevcuttur. Tarihi olaylara adı geçmiş, ulu Çınarlardan söz edilir. Örneğin 1096 yılında Haçlı kumandanlarından Godenferoy de Bouillon’un, Büyükdere Çayırında, gölgesi altında karargah kurduğu tarihi Boğaziçi Çınarı (Platane de Godenferoy de Bouillon) bunlardan birisidir. Altı gövdenin birleşmesinden oluşan bu Çınarın çevresinin 32 metre, boyunun ise 60 metre olduğu söylenir. Daha sonraları kovuk gövdesinde bir çay ocağı işletilmekte iken, ocakta çıkan yangın sonucu kül olmuştur.
Bugün İstanbul’da sayısız anıtsal nitelikte Çınar ağaçları varsa da, bunlardan en ilginç olanı Bilezikçi Çiftliğindeki Uyuyan Çınar veya Ahtapot Çınar diye isimlendirilen Çınardır.Kalın ve kısa gövdesi üzerinde yanlara doğru açılmış 5-6 adet kalın dalları bulunur, yaşlı dallar gövde kadar kalındır ve yere paralel uzanırlar. Görülmeye değer, muhteşem bir
anıt ağaçtır.
Finike’nin Kumluca yöresinde yaprağını dökmeyen, kışın da yeşil kalan iki adet doğu çınarından (cv. Sempevirens) söz edilmektedir. Bu ilginç yeni mutantın üzerinde önemle durulması gerekmektedir. Vejetatif yolla fidanlıkta yetiştirilmeli, sayıları çoğaltılarak güneyin kışları mutedil geçen kasaba ve kentlerinde, kentiçi ağaçlandırmada kullanılmalıdır.
Doğu Çınarının Digitata ve İnsularis (P. Cyprius) -Kıbrıs Çınarı) adlarında iki kültivarı daha vardır. Bunlardan Digitata’da yapraklar 3-5 loplu, derin parçalıdır ve loplar hemen hemen tam kenarlıdır. İnsularis ise küçük bir ağaçtır, yapraklarda küçülmüştür, ayanın dip tarafı kama biçiminde daralmıştır, derin parçalanmıştır, loplar daralmıştır.
Amerikan Batı Çınarı (Platanus Occidentalis)
30-40 metre boya, 1-2,5 metre çapa ulaşabilen, (Maksimum 58 metre boy ve 3 metre çap) dolgun gövdeli yuvarlak tepeli ulu ağaçlardır. Amerika’da yapraklı ağaçlar arasında en fazla çap yapanıdır. Genç gövde ve dalların kabukları büyük levhalar halinde kavlayıp döküldüğü halde, yaşlı ağaçların kabukları küçük pulludur, uzun süre dökülmez. Yaprakların hemen hemen eni boyuna eşit, genç yumurta biçimindedir. Boyları 10-20 cm uzunluğundadır, 3-5 lopludur, loplar fazla derin parçalanmamıştır, sığdır, oyuntuları (sinuslar) oldukça geniştir, kenarları kaba dişlidir, dişler sivri uçludur. Küre biçimindeki meyveleri 2,5-3,5 cm çapındadır.Doğu Çınarının aksine 7,5-15 cm uzunluığundaki bir sap ucunda teker tekler bulunur, birden fazla sayıda bir arada görüldüğü de çok nadirdir. Oldukça sık bir kök sistemi oluştururlar. Ormanlarda rutubetli düzlüklerde, nehir ve dere kenarlarında rastlanır. Vatanı Amerika’nın doğusudur.
Londra Çınarı ( (Platanus x acerifolia) (P. occidentalis x P. orientalis))
Doğu Çınarı ile Amerikan batı Çınarının doğal bir hibridi olarak kabul edilen bu taksonda, ağaçlar 20-30 metre boyundadır. Gövde kabukları büyük levhalar halinde kavlar, dökülür. Yaprakları 12-25 cm genişliğindedir, 3-5 sığ lopludur, lopların oyuntuları (sinusları) fazla derin değildir, kenarları kaba ve sivri dişlidir. (Bu özelliği İle Amerikan Batı Çınarına benzer) Küremsi meyveleri bir sap üzerinde ikişer ikişer bulunur, ender olarakta 1 veya 3 tanedir. Orijini bilinmemekle beraber, 1650 yılında Güney Fransa veya İspanya’da ortaya çıktığı tahmin edilmektedir.
Kaliforniya Çınarı (Platanus Racemosa Nutt.)
Yaprakları 3-5 loplu, lop pyuntuları dar ve derin parçalı, lop kenarları tam veya çok seyrek dişlidir, bir sap üzerinde 2-7 adet mürekkep meyve toplulukları görülür. Vatanı California,Sierra Nevada dağlarının batıya bakan rutubetli yamaçlarıdır.
Çınargiller (Platanaceae)
Bu Familya bir cins (Platanus L.) ve sekiz kadar tür içerir. Çok kesintili bir cins (Doğu Akdeniz-Kuzey Amerika) 3. zamanda Kuzey Yarımküre’den Grönland’a kadar yaygındı. Monoik ağaçlardır.
Çınar ritidom bir ağaçtır yani kabuğu kaygandır, üzerinde geniş beyaz lekeler bulunur. Yapraklar alternat, loblu, stipullu, genç yaşlarda çok az dallanmış veya yıldız şeklinde tüylerle örtülüdür. Stipulları büyüktür, serttir. Çiçekler tek eşeylidir, bunlar iki adet ender olarak üç küre şeklinde kapitulum üçgenine yerleşmiştir ve uzun bir eksen üzerinde sarkık durumdadır. Erkek ve dişi çiçek durumları farklı eksenler üzerine yerleşmiştir. Çiçekler küçük sarımsı veya yeşilimsidir, Nisan veya Mayısta çiçek açarlar. Erkek çiçekler üçgen şeklinde 4-6 sepalden oluşur, dış kısımları tüylüdür ve aynı sayıda petallar tüysüz, filamentleri çok kısa olan aynı sayıda stamenlerle alternattır; konnektif genişlemiş olup anterin üzerinde konik bir çıkıntı oluşturur. Çiçeğin ortasında, indirgenmiş ginekeumu gösteren, meme şeklinde bazı çıkıntılar vardır. Dişi çiçekler 4-6 sepallidir ve o kadar sayıda da petal mevcuttur. Karpellerin sayısı 3-6’dır. Serbesttirler ve uzun bi stilusla son bulur ve her bir ortotrop ve sarkık tek tohum taslağı içerir. Meyve akenlerin birleşmesinden oluşan küremsi bir şekildedir (karyopsis), stilus uzamıştır ve altta çok sayıda sert pulla çevrilmiştir. Meyve tümüyle küre şeklinde, çınarın dallarında bir sapla asılı durur. Meyveler sonbaharda olgunlaşır. Tohumda embriyo düzdür ve besi doku indirgenmiş olup yağlıdır. Çınarın bütün organları özellikle tüylüdür. Tüyler şamdan şeklinde ve dökülücüdür.
Bu Familya bir cins içerir. Platanus L.(Çınar)
P. Orientalis L. Doğu akdenizden Himalaya’lara kadar yayılır.
P. Occidentalis L. Meksika’dan Kanada’ya kadar yayılır.
P. Acerifolia Willd. Bundan önceki iki tür arasında bir çınardır ve bu iki türün hibriti olarak kabul edilir. Cadde kenarlarına süs olarak dikilir.
Gerek P. Orientalis L. gerekse P. Occidentalis L.’in polen çekirdeği stigma üzerinde çimlenmez, sadece suda çimlenir, dolayısıyla partenokarpi mevcuttur (Brouwer). Embriyo kesesi, polenlerin dağıldığı sırada tam olarak gelişemez, stilusta kurur ve meyve odunlaşmaya başlar.
Çınar, çınargiller (Platanaceae) familyasından Platanus cinsinin içerdiği, 10 kadar yaprak döken ağaç türünün ortak adı. Anayurdu Kuzey Amerika, Avrupa’nın doğusu ve Asya’dır. Bu büyük ağaçlar gövde kabuklarının çatlayıp dökülmesiyle tanınır; elsi lopları olan iri yaprakları ve küremsi topluluklar oluşturan çiçekleri vardır. Çiçekler tek cinslidir, erkek ve dişi çiçekler ayrı topluluklarda bulunur.
Anayurdu Kuzey Amerika olan Batı Çınarı **** Amerikan Çınarı (P. Occidentalis) çınarların en uzun boylusudur; bazılarının yüksekliği 50 metreyi aşar. Gövde kabukları büyük levhalar halinde dökülür. Küre biçimli meyve toplulukları genellikle tek tek bulunur ve çoğu kez yapraklar döküldükten sonra da düşmez.
Avrupa’nın Güneydoğusundan Hisdistan’a kadar uzanan bölgede yaygın olan Doğu Çınarı (P. Orientalis) ise, 30 metreye kadar yükselen, gövde çevresi bazen 10 metreye ulaşabilen ve yüzlerce yıl yaşayan ulu bir ağaçtır. Gövde kabukları öbür türlerin aksine küçük parçacıklar halinde ve yavaş dökülür. Küremsi meyve topluluklarının 2-6 tanesi salkım halinde bir arada bulunur.
Akçaağaç yapraklı Çınar **** Londra Çınarı (P.Acerifolia), Doğu Çınarı ile Batı Çınarının doğal bir melezidir ve her iki türünde çeşitli özelliklerini taşır. Boyu Batı Çınarından daha kısa gövdesi ise daha kalındır; küremsi meyve toplulukları ikişer ikişer bulunur.
Yüksekliği 25 metre olan Kaliforniya Çınarının (P. Racemosa) gövdesi çoğu kez çatallanma yapar. Yaprakları kalındır, küremsi meyve topluluklarının 2-7 tanesi bir arada bulunur.
ÇINAR AĞACI YAPRAĞININ FAYDALARI
- Çınar yaprağı ezilerek yanık tedavisinde kullanılır, bunun için ezdiğimiz çınar yaprağı yanığın üzerine sürülür.
- Çayı kaynatılıp içildiğinde kadın hastalıklarında düzenleyici etkisi vardır.
- Saç derisini güçlendirerek saçın daha gür çıkmasını, parlamasını ve kepeklenmeyi önler.
- Sara hastalığına karşı etkilidir, bunun için çayı içilmelidir.
- Sedef rahatsızlığı olanlar için etkili sonuçları görülmektedir.
- Vücutta ödem oluşumunu engeller, olan ödemleri yok eder.
- Eklem yerlerinde oluşan kireçlenmeyi azaltır, oluşumu engeller, bel fıtığı hastalıklarının iyileşmesinde etkili bir bitkidir.
- Diş eti iltihaplanması, diş rahatsızlıkları ve diş ağrılarının giderilmesinde etkilidir.
- Romatizmal rahatsızlıklara iyi gelmektedir.
- Kaynatılarak içildiğinde böbreklerde meydana gelen iltihaplanmayı önlemekte, böbrekte kum varsa dökmekte ve tekrar oluşuma engel olmaktadır.
- Çınar yaprağı üzüm veya elma sirkesi ile birlikte kaynatılıp içildiğinde kusmayı önlediği görülür.
- Ayrıca dayanıklı yapısı nedeniyle böcek ve haşaratın sevmediği bir ağaçtır.
Çınarlar hava kirliliğine ve hastalıklara dayanıklı olduğu için büyük şehirlerde ve sanayi merkezlerinde çok yetiştirilir. Çok hızlı büyüyüp ulu bir görünüm alan uzun ömürlü ağaçlardır. Yamalı gövde kabukları nedeniyle renkli bir görünümleri vardır; dış kabuk soyuldukça iç kabuk beyaz , gri, yeşil ve sarı gölgeler halinde ortaya çıkar.
Türkiye’de iki Çınar türüne rastlanır. Biri orman bölgelerindeki dere içlerinde ve akarsu yataklarında doğal olarak yetişen, ayrıca park, bahçe ve yol kenarlarında süs ve gölgelik olarak yetiştirilen Doğu Çınarıdır. Öbürü ise Türkiye’de doğal olarak bulunmayan, süs ve gölgelik olarak çok yetiştirilen batı Çınarıdır. Başta İstanbul ve Bursa olmak üzere bir çok yerdeki tarihi Çınar ağaçları ‘Doğal Anıt’ olarak korunmaktadır.
Çınar odunundan alet sapları, fıçı, çit kazığı yapımında ve mobilyacılıkta, ayrıca yakacak odun olarak yararlanılır. Ayrıca tanen içeren kabukları kabız yapıcı ve ateş düşürücü olarak içten, antiseptik olarak da dıştan kullanılır.
Chiapas çınarı (Platanus chiapensis)
Gentry çınarı (Platanus gentryi)
Kerr çınarı (Platanus kerri)
Meksika çınarı (Platanus mexicana)
Platanus nobilis
Oaxaca çınarı (Platanus oaxacana)
Batı çınarı (Platanus occidentalis)
Doğu çınarı (Platanus orientalis)
California çınarı (Platanus racemosa)
Rzedowski çınarı (Platanus rzedowskii)
Arizona çınarı (Platanus wrightii)
Platanus wyomingensis
Londra çınarı (Platanus x acerifolia) (P. occidentalis x P. orientalis melezi)
ÇINAR AĞACININ KULLANIM ALANLARI
- Mobilya sektöründe kullanımı yaygındır.
- Ahşap yapımında kullanılmaktadır.
- Parke yapımında kullanılır.
- Mürekkep yapımında kullanılır.
ÇINAR AĞACININ SAĞLIK ALANINDAKİ FAYDALARI
- Diş ağrısına iyi geldiği bilinmektedir.
- Hafif yanıkları iyileştirme özelliği vardır.
- Diş etlerimizi güçlendirmektedir.
- Vücuttaki şişleri indirmede kullanılır.
- Hayvan zehirlenmelerine iyi geldiği bilinmektedir.
